Część wulkanów znajduje się poza strefami granicznymi płyt, występują w różnych obszarach, zarówno skorupy kontynentalnej, jak i skorupy oceanicznej (zob. Rozmieszczenie wulkanów ). Zasilane są one magmą z płaszcza Ziemi. Obszary te wykazują zwiększoną ciepłotę w stosunku do otoczenia (zob. Ciepło Ziemi ). Miejsca gdzie istnieje taka działalność nazywane są plamami gorąca [1], [2], [3].

Plama gorąca wiąże się ze strukturą we wnętrzu Ziemi zwaną pióropuszem płaszcza [4]. Mianem tym określa się pionowy strumień gorącej materii płaszcza zakończony elementem przypominającym pióropusz na hełmie rycerza czy też na głowie konia ciągnącego karawan. Początek tego pionowego strumienia znajduje się na granicy zewnętrznego jądra i płaszcza ( Rys. 1 ), na co wskazuje między innymi tomografia sejsmiczna [5], [6], [7].

Skorupa Ziemi ponad pióropuszem jest wybrzuszona wskutek termicznego podnoszenia. Na lądzie z plamami gorąca związane są masywy górskie osiągające wysokość kilku kilometrów nad poziom morza, jak wspomniane wyżej Hoggar i Tibesti na Saharze [8]. Pióropusze płaszcza mogą zapoczątkować powstanie ryftu i rozłam kontynentu. Przykładowo plama gorąca Afar przyczyniła się do powstania wielkiego ryftu afrykańskiego, Morza Czerwonego i Zatoki Adeńskiej (zob. Granice dywergentne ). W przeszłości plamy gorąca były związane z rozpadem Pangei (zob. Przesłanki i dowody historyczne teorii tektoniki płyt ) i powstaniem Atlantyku [9], [10].
Pióropusze płaszcza są nieruchome, skorupa ziemi przesuwa się ponad nimi. Na oceanie pióropusz tworzy łańcuch wysp wulkanicznych, znaczących ślad plamy gorąca.

Przykład 1: Wyspy Hawajskie

Rys. 2 przedstawia przesuwanie się skorupy oceanicznej nad nieruchomym pióropuszem płaszcza. W wyniku tego utworzyły się wulkaniczne Wyspy Hawajskie, wyznaczające ślad plamy gorąca [11].

Rysunek 2: A: przesuwanie się płyty pacyficznej ponad plamą gorąca Hawajów, B: mapa Oceanu Spokojnego w rejonie Hawajów z wiekiem wulkanizmu na wyspach.

Przykład 2: Plama gorąca Islandii

Ślad plamy gorąca Islandii można śledzić zarówno na lądzie, jak i na Oceanie Arktycznym ( Rys. 3 ). W permie, około 250 mln lat temu, ślad ten został zaznaczony przez ogromne wylewy wulkaniczne pokrywające znaczną część Syberii zwane trapami syberyjskimi. Później działalność pióropusza płaszcza Islandii zaznaczała się na wyspach na Oceanie Arktycznym i na jego obszarach podmorskich, na Morzu Baffina i na Grenlandii [9].

Rysunek 3: Ślad plamy gorąca Islandii od permu po dzień dzisiejszy.